Op 11 april 2006 viel, na jaren van stille observatie, de Italiaanse politie in de buurt van het Siciliaanse plaatsje Corleone (!!) een bouwvallig herdershutje binnen en sloeg daar de jarenlang gezochte maffiabaas Bernardo Provenzano in de boeien. Provenzano was de leider van de Siciliaanse maffia, ook wel bekend als Cosa Nostra en in die hoedanigheid was hij een van de machtigste criminele leiders ter wereld. Hij wist meer dan 43 jaren uit handen van de politie te blijven. Maar daar, in die vervallen berghut, zonder moderne communicatiemiddelen, in een hol dat eruit zag als dat van Sadam Husein in zijn laatste dagen, was toch echt het hoofdkwartier van de meest gevreesde misdaadorganisatie van Italië gevestigd.
Clare Longrigg, journaliste en expert in alles wat met maffia en vooral ook de Cosa Nostra te maken heeft, schreef er een boek over: Capo di Capi, Baas van de bazen. Het verscheen bij Meulenhoff. Ze werkt voor onder meer The Guardian en schreef eerder een boek over maffiavrouwen. Als journaliste heeft ze niet de makkelijkste weg gezocht: haar kennis van en geïnvolveerdheid in dit schimmige gebied zijn legendarisch.
Is het soms zo dat de rol van vrouwen in criminele organisaties toeneemt?
“Vrouwen hebben altijd meegedaan in criminele organisaties. Maar door film en televisieseries bestaat er het hardnekkige idee dat er alleen femme fatales actief zijn. Binnen de maffia is er nog wel sprake van een ouderwetse code, maar binnen het geheel van de georganiseerde misdaad zijn de rollen van mannen en vrouwen vrijwel gelijk.”
Waarin verschilt de rol van de maffiavrouw, van die van een andere criminele?
“De maffia hecht erg aan wat zij eer en familiebanden noemen. Het is allemaal nogal tribaal. Familiebanden zijn vaak de kern van clans. De positie van vrouwen daarin is erg precair. Je kunt het niet zomaar als lid van een clan aanleggen met een lid van een andere clan. Op Sicilië zijn tradities een groot goed.”
Maffioso worden, is dat dwang of een keus?
“Van beiden een beetje. Ten eerste is er de armoe in het zuiden van Italië. Daaruit kun je maar op twee manieren ontsnappen: emigreren of je aansluiten bij de mob. Je kunt ook niets doen, in principe word je nergens toe gedwongen, maar in de praktijk is een keus snel gemaakt. En het is net als bij de IRA: eens een belofte, betekent altijd een belofte.”
Is de maffia nog steeds zo machtig als we denken?
“In naam wel. En tot de jaren negentig was deze zeker machtig. In die macht kwamen deuken na aanslagen op rechters, zoals Falcone, die in zijn auto werd opgeblazen. De publieke opinie keerde zich tegen de maffia. Het was ook de eerste keer dat er vrouwen in de getuigenbank zaten. In zekere zin zou je het een vorm van emancipatie kunnen noemen. Maar in het zuiden van Italië is de maffia nog steeds een machtsfactor om rekening mee te houden.”
Hoe hebt u uw contacten opgebouwd?
“Vooral tijdens de processen die ik versloeg sprak ik veel betrokkenen, voornamelijk vrouwen, off the record. Op een of andere manier wist ik tot op zekere hoogte hun vertrouwen te winnen. Zo kwam ik te weten dat vrouwen vaak meer wisten en een belangrijkere rol speelden dan de buitenwereld dacht.”
De maffia is meestal niet blij met onthullingen. Niet alleen rechters en politiemannen zijn omgelegd, ook verschillende journalisten zijn het slachtoffer van aanslagen. Kunt u nog vrij rondlopen in het zuiden van Italië?
“Soms moet je ogen in je rug hebben. Maar op een of andere manier heb ik blijkbaar respect afgedwongen. Ik blijf natuurlijk in zekere zin een Britse buitenstaander en ik ben vanzelfsprekend niet aan een groep gelieerd. Aan de andere kant is het natuurlijk ook iets dat statusverhogend werkt, dat er serieus over je organisatie wordt geschreven.”
Zou u in een paar zinnen kunnen uitleggen wat de boodschap van uw boek is, al is dat bijna een retorische vraag.
“Die vraag kan ik heel simpel beantwoorden: de conclusie die uit mijn boek kan worden getrokken is de stelling, of beter het feit dat macht, in welke vorm dan ook, een illusie is. Macht maakt zelden vrij. Macht maakt eerder gevangen.”
Wat kan een man als Bernardo hebben bezield om zolang low-profile een verborgen leven te leiden?
“Komen we terug bij de vorige vraag. En dan is het wel duidelijk. Deze man heeft een waardeloze levensstandaard gekozen om zijn macht te kunnen consolideren. Het was zijn macht die hem op de been hield. Natuurlijk zat hij niet altijd in dat hutje en werd hij geregeld in vermomming naar belangrijke bijeenkomsten en feesten gesmokkeld. Maar als een playboy of rockster genieten van hedonisme was voor hem niet weggelegd. De dorst naar macht is soms sterker dan alle andere driften samen.”
Waarom komen begrippen als respect en eer altijd terug in deze organisatie? Moderne misdaadsyndicaten zijn mogelijk meer efficiënt dan menige multinational. Maar daar is die hiërarchie veel minder prominent.
“Dat heeft te maken met de relatieve kleinschaligheid. De maffia heeft in Italië, vooral in het zuiden, overal z'n belangen. De bouw, de industrie, de drugshandel, de gok- en prostitutiewereld, noem maar op. Dat alles is in handen van een aantal families/clans die lokaal gebonden zijn en die elkaar allemaal kennen. Ze hebben hun codes, die vaak al decennia, zo niet eeuwenoud zijn. En dat zijn tradities die er in die wereld toe doen. Het gaat er niet eens om wie de grootste crimineel is. Het gaat om de crimineel met het hoogste aanzien. Daar komt bij dat men ook bij de bevolking aanzien wil verwerven. Dus loopt de onder- en boven wereld behoorlijk door elkaar. Belangrijk is de stelling: als jij niet onder mijn duiven schiet, laat ik de jouwe met rust. De laatste jaren is er nogal eens de hand gelicht met dat gebod. Het resultaat: een bijna stuurloze maffia, veel doden en een verlies aan respect bij de burgers. Zolang de vetes onder elkaar werden uitgevochten, pikten de mensen het wel. Toen er echter rechters werden opgeblazen, waren dat vele stappen te ver.”
Ziet een opvolger voor Bernardo Provenzano?
“Geen idee. Hoewel hij als een kluizenaar woonde, met als enige gezelschap een typemachine, was zijn macht enorm. Met die machine scheef hij zijn decreten, die na lezing onmiddellijk vernietigd moesten worden. Hij leefde als een schim en sommige leden vroegen zich zelfs af of hij eigenlijk nog wel in leven was. Er is natuurlijk een bepaald karakter voor nodig om zo te kunnen functioneren. Niemand mag twijfelen aan je macht. Je wankelt bij wijze van spreken al bij een opmerking over de sterkte van je stoelpoot. Je moet je omringen met een stoet van vertrouwelingen. Dat kun je op twee manieren doen: je veiligheid afdwingen door middel van angst, of met heel veel zorg je mensen kiezen. Ik denk dat Bernardo het in een combinatie van beiden heeft gezocht. Je moet je voorstellen, al die macht, die miljarden, het bezit in de vorm van huizen en land en dan nog niet eens gewoon een avond- of ochtendwandeling kunnen maken. Die man had op voorhand al voor zijn eigen gevangenis gekozen. Omdat dat de enige plek was waarvan uit hij zijn macht kon laten gelden. Ik vraag me af over welke persoonlijkheidsstructuur zo iemand moet beschikken… En ik kom er niet uit. Macht moet voor bepaalde mensen het summum zijn. Ik vraag me af of er een ander is die deze vorm van macht over kan of wil nemen. En ik denk het niet. Ik schat in dat we hier een van de laatste echte maffioso hebben gezien. Dat wil niet zeggen dat de maffia verdwijnt, maar hij zal op een modernere leest worden geschoeid. Ik denk dat het pastorale en het lokale steeds meer zal opgaan in de mondiale georganiseerde misdaad.”
“Wat we na het oppakken van Bernardo hebben gezien, is een golf van arrestaties, die tot op de dag van vandaag voortduurt. De mensen zijn inmiddels maffia murw. Alleen al het uitzoeken van Bernardo's financiële handel en wandel zal een monnikenwerk blijken, dat nog jaren kan duren. Dan is er natuurlijk de tegenwerking van hele en halve meelopers, die bang zijn om in zijn val te worden meegesleurd. Het is nog lang niet afgelopen. De maffia heeft een klap gehad, maar er staan genoeg andere organisaties in de startblokken om de fakkel over te nemen. Niet meer met oude mannen in berghutten aan het hoofd, maar met mensen die thuis zijn in de wereld van high tec, groot geld en communicatiemiddelen. Vooralsnog heeft Bernardo nog niet veel verklaringen afgelegd. Ik schat in dat hij dat ook niet gaat doen. Dat raadsel zal nog wel even onopgelost blijven.”
Feije Wieringa
