
Toen Rudolf Hess op 10 mei 1941 zijn mysterieuze solotocht naar Engeland ondernam, werd hij meteen door de Nazi’s en de Engelsen voor gek verklaard. Een snelle en vooral vreemde conclusie want tot die dag was Hess de tweede man onder Hitler Het is onwaarschijnlijk dat Hitler (die in die dagen misschien wel een beetje gek was, maar beslist niet helemaal) een idioot als opvolger zou kiezen. Hess brak bij de landing aan zijn parachute zijn enkel, werd opgepakt en door de Britten van de buitenwereld afgesloten. Of later in de Spandau gevangenis de echte Hess gevangen zat, of een dubbelganger is een raadsel dat nog steeds niet is opgelost. Wel wist Hess waarschijnlijk méér dan wie ook, die in de kringen rond Hitler verkeerde. Reden voor de Britten om zoveel mogelijk informatie uit hem te trekken. Of daar marteling bij kwam kwam kijken, is niet officieel naar buiten gekomen, wel dat Hess meerdere malen klaagde dat hij was gedrogeerd. Vermoedelijk was zijn voedsel zo nu en dan vermengd met natrium penthotal , in grote dosering een narcosemiddel, in lagere doseringen wekt het hallucinaties op.Het wordt nu nog wel gebruikt als ‘waarheidsserum.’
Hess kwam naar eigen zeggen om te bemiddelen tussen de nazi’s en de Engelsen om escaleren van de oorlog tussen beide landen voorkomen (Hitler zou de Sovjets aanvallen en was in die tijd strateeg genoeg, dacht men…. om te beseffen dat een oorlog op twee fronten een onhaalbare kaart was.) Uit vastgelegde gesprekken blijkt dat Hess wel degelijk een punt had toen hij beweerde dat Duitsland een cordon van U-boten rond Engeland zou leggen, waardoor het land, net als in de eerste wereldoorlog, afgesneden zou zijn van olie en voedsel die van overzee moest komen.. Hess nam aan dat de Britse bevolking dat niet zou pikken, evenals een groot deel van de Britse adel, die banger was voor Rusland dan voor de Duitsers. Bij een van die, waarschijnlijk door een Britse elite georganiseerde bijeenkomsten was ook Prins Bernhard aanwezig. Ergens in Schotland waar ook een deel van de Britse koninklijke familie verbleef. In brede kring wordt aangenomen dat het vliegtuig waarin Hess vertrok, is gesaboteerd waardoor het tegen een Schotse heuvel crashte. Propagandistische motieven dreven de slimme Churchill ertoe om de mythe Hess te laten ‘voortleven.’ In ieder geval werd na Hess’ aankomst de strijd tegen de Duitse onderzeeërs intensiever. In 1939 bevonden zich minstens 49 U-boten in de Britse wateren. Formeel waren Engeland en Duitsland op dat moment nog niet fullblown in oorlog, maar schermutselingen namen toe..
De directe belangstelling van Hitler richtte zich op het uitbreiden van “Lebensraum” in het oosten. In snel tempo had hij grote delen van de Balkan en Tsjechië geannexeerd . De ‘geallieerden’ keken sputterend toe.. Engeland had wel garanties aan Polen gegeven. Engeland ging overstag toen de Duitsters 1939 provocaties uitvoerden bij een Poolse grenspost, de schuld daarvan toeschreven aan de Polen. Vervolgens wist Hitler met de snelle Blitzkrieg het land in handen te krijgen. Churchill moest wel reageren Hitler verwachtte zelfs een soort van oorlogsverklaring, met in het achterhoofd de gedachte dat de geallieerden, zoals steeds daarvoor, niet zouden overgaan tot een totale oorlog. Plannen voor een invasie in Engeland waren in die dagen daarom nog niet concreet. Inderdaad hing ging er een waarschuwing uit en stelde Engeland een laatste ultimatum. Hitler had beloofd zich aan de Haagse conventie te houden, wat inhield dat het oorlogsrecht zou gelden en hij geen vijandelijkheden tegenover niet-militaire doelen zou beramen. Wel behield hij zich het recht voor militair transport aan te vallen, dat viel immers binnen de regels..
De Athenia, een groot passagierschip, was in die noodlottige dagen onderweg van Engeland naar Amerika. Het had meer dan veertienhonderd passagiers aan boord. Dat de situatie in Europa uiterst gespannen was, ontging vele opvarenden, hoewel ze om een eventuele oorlog te ontlopen onderweg waren, voor hun gevoel ver van het toekomstige strijdtoneel.
Op minder dan 100 mijl afstand bevond zich een U-boot onder het bevel van Fritz Lemp, een commandant met veel ervaring en eentje die werd geacht de voorschriften te kennen en zich daaraan te houden. Maar het liep anders. Hij ontving (de enigma machine bestond nog niet in operationele vorm) het volgende bericht van het Duitse opperbevel. “Vijandelijkheden met Engeland terstond aanvangen. Handelsoorlog strikt overeenkomstig operationele orders. Frankrijk acht zich vanaf 17.00 uur in oorlog met Duitsland (dat Lemp concludeerde dat Engeland zou volgen, ligt natuurlijk voor de hand F.W.). Uw acties, ook bij optreden tegen handelsschepen zijn slechts verdedigend.” De, mede onder druk van de Britten gemaakte bepalingen, waaraan Hitler zich had geconformeerd luidden onder meer: “Het is onwettig een schip tot zinken te brengen alvorens de passagiers, de bemanning en de scheepspapieren op een veilige plaats te hebben gebracht. Te dien einde worden scheepssloepen niet als een veilige plaats aangemerkt, tenzij de veiligheid van de passagiers en bemanning onder de heersende weersomstandigheden en zeegang gewaarborgd is door de nabijheid van land of de aanwezigheid van een ander handelsvaartuig dat in staat is hen aan boord te nemen.” Hitler nam dit voorschrift serieus om een oorlog met de westelijke mogendheden te voorkomen. Want hij zag wel degelijk in dat er een kans bestond dat de Amerikanen de westelijke mogendheden zouden steunen en voelde in die periode dus niet echt veel voor een totale oorlog met Engeland, ook al was Duitsland maritiem ver op de Britten vooruit. Voor het oog had Churchill de touwtjes stevig in handen, maar binnenskamers was de oppositie tegen hem groter dan naar buiten werd voorgesteld. Engeland was de loopgraven van WO 1 nog niet vergeten. Van de holocaust had nog niemand gehoord, ofschoon Mein Kampf bange vermoedens rechtvaardigde.
.
De commandant van de U-boot zag een missie voor zich weggelegd en had geen tijd om in de handboeken het oorlogsrecht na te pluizen. Hij ondernam actie, weliswaar buiten de officiële kaders om, maar toch actie. Omdat de Athenia een zigzag koers aanhield ligt het voor de hand dat Lemp er echt van overtuigd was een vijandelijk schip in het vizier te hebben. Dat blijkt ook uit het feit dat beide schepen geen radiocontact hadden. Lemp zou zich dan, in zijn ogen, als vijand hebben verraden. Of was hij van kwade wil en koerste hij bewust op het bomvolle passagierschip af? In ieder geval was Lemp, tegen alle nationale en internationale voorschriften in van plan om zijn prooi te torpederen. Hij vuurde enkele torpedo’s af en zag de Athenia snel zinken. Om de passagiers maakte Lemp zich geen zorgen: na zijn heldendaad dook hij snel onder, het getorpedeerde schip reddeloos achterlatend. Op wonderbaarlijke wijze werden er nog ruim 1300 passagiers gered door een paar torpedojagers en een Amerikaans vrachtschip. Deze eerste rechtstreeks tegen burgers gerichte oorlogsdaad van Nazi Duitsland kostte aan 118 mensen het leven. Naar verluidt was Hitler witheet toen hij hoorde wat zijn commandant had gedaan en drong het door dat de totale oorlog tussen Frankrijk, Engeland en Duitsland een feit was. En dat het slechts een kwestie van tijd zou zijn voor de Amerikanen in het spel zouden worden betrokken. Daarbij komt nog dat de Kriegsmarine niet Hitler’s favoriete legerdeel was. Vooral de SS en de marine hadden een slechte verhouding. De marine had een traditie van eerlijk zeemanschap: de SS introduceerde grof geweld en ook al waren zij echte vechtjassen, de SS-mentaliteit was de marine een doorn in het oog. Maar het nut van onderzeeboten werd door Hitler serieus genomen. Vooral in het begin van de oorlog torpedeerden ze talloze schepen. Dat veranderde pas toen de radar werd ontwikkeld en de geallieerden in konvooien gingen varen. Maar tot ver in de oorlog bleven het de sluipmoordenaars van de oceanen.
Het leven op een onderzeeboot was zwaar. Nu zijn het bijna submarine steden, in die tijd waren het benauwende stinkende sardineblikken waarin de bemanning moest leven op karige rantsoenen van ingeblikt voedsel, nauwelijks beschut tegen de kou vanwege de klamme waterdruppels die voortdurend van de huidplaten druppelden. Daarbij kwam nog dat men meestal in het donker, of toch op zijn minst in de schemering, moest werken. Met elkaar praten was vaak verboden en schoeisel dragen was evenmin aan de orde omdat elk geluid de positie van de boot kon verraden. De bemanning werd getest op zijn stressbestendigheid en niet op nazistische sympathie. Op de U-boten werd het puikje van de zalm gerekruteerd. Toch hebben deze Duitse sluipmoordenaars immense verliezen geleden. Je aanmelden als bemanningslid stond zo ongeveer gelijk aan het tekenen van je eigen doodvonnis. U-boten voeren in alle belangrijke wateren en wisten als enigen ook door te dringen in de territoriale gebieden vlak voor vijandelijke kusten. Maar de geallieerde bestrijding werd steeds beter, terwijl Duitse verbeteringen uitbleven door gebrek aan mankracht, slechte coördinatie en de onwil van Hitler om de marine dezelfde status als het reguliere leger te geven. In feite was oorlogsvoering voor Hitler gebaseerd op zijn ervaringen tijdens WO1 toen hij als koerier tussen de loopgraven dienst deed en waar man tot man gevechten de basis vormden van het strijdtoneel. Toen het te laat was, raakte Hitler pas geïnteresseerd in moderne wapens. Zo had hij, als hij beter naar zijn generaals had geluisterd, al in een vroeger stadium over straaljagers kunnen beschikken en zelfs De Bom kunnen inzetten. Maar de Duitse wetenschappers werden door hem niet serieus genomen of waren –velen joods, zoals Einstein- gevlucht naar het buitenland. Maar tussen 1939 en 1945 wist de Duitse industrie toch meer dan 1100 onderzeeërs te produceren, waarvan de meeste operationeel waren. In 1940 wisten ze 66 geallieerde schepen tot zinken te brengen, en bij die acties verloren de Duitsers maar één boot. De kentering kwam snel: er werden later meer dan 750 U-boten tot zinken gebracht. De jager was gereduceerd tot prooi. Roosevelt, Truman en Churchill namen hun adviseurs wel serieus en konden, in tegenstelling tot de monomane Hitler, taken delegeren. Volgens Hitler kon de relativiteitstheorie geen stand houden, omdat het volgens hem een ‘joodse theorie’ was. Wetenschap en objectiviteit: de wereld mag blij zijn dat Hitler weliswaar slim was, maar geen echte intellectueel die objectief waarnam, zodat hij nooit de stap naar een snel ontwerp van kernwapens heeft gezet.
In 1991 werd vlak voor de kust van New Jersey een nazi-duikboot ontdekt die nergens in de officiële log- en handboeken stond geregistreerd. Twee Amerikaanse wrakduikers John Chatterton en Richie Kohler daagden zichzelf uit om dit raadsel op te lossen. Wrakduiken op grote diepte is samen met spelonkduiken de gevaarlijkste van de toch al zo risicovolle duiksporten. Duikers raken in scheepswrakken makkelijk hun oriëntatie kwijt, ze kunnen worden bedolven door verrotte materialen die door een kleine beweging massaal tot stof vergaan, hun tijdsbesef kan ze voor de gek houden en elke vorm van paniek, zelf lichte, kan leiden tot een onherroepelijke verkeerde beslissing die meestal de dood als gevolg heeft. Er zijn dan ook niet veel mensen die dit werk graag doen, en nog minder die er hun hobby van maken. Een vreemd wereldje, met vreemde gewoontes. Om een voorstelling te schetsen volgt hier een ingekorte, maar treffende beschrijving uit het boek van Robert Kurson.
“In een wrak hebben tijdens het zinken de plafonds, wanden en vloeren waarschijnlijk hun darmen uitegekost. Eens beschaafde ruimten bevatten nu een spaghetti van bedrading, kabels, verbogen stangen, beddenspiralen, divanveren, scherpe stukken gebroken uitrusting, stoelpoten, tafelkleden. leidingen en andere bedreigende objecten die ooit de onzichtbare zaken van het schip regelden. Dat alles zweeft los dor de ruimte waarin de duiker zich beweegt.... Bij elke beweging kan het zicht zelfs de uitgang onvindbaar maken, ook al is de duiker geen halve meter van de deur verwijderd.” Als er dan ook nog een stikstofroes bij komt (iedere duiker overkomt dat ooit) en de slang met luchttoevoer vast komt te zitten aan een obstakel staat de duiker oog in oog met zijn schepper. In wrakken zijn lijken geborgen met ogen en mond wijd open van doodsangst. Meestal is de oorzaak niet het gevaar zelf, maar de paniek die rationeel handelen onmogelijk maakt. Een voorbeeld is Joe Drozd die in 1988 een duik deed naar het beruchte wrak van de Andrea Doria. Nauwgezet als hij was nam hij voor de zekerheid een derde fles perslucht mee. Drozd en zijn twee partners gingen via een opening in de romp een inktzwarte duisternis binnen. Kort nadat hij het wrak op een diepte van zestig meter binnen was gegaan raakte een ventiel op de rug van Drozd verstrikt in een lijn die een andere duiker als markering had achtergelaten. Onder ideale omstandigheden zou Drozd zijn partner hebben gevraagd om hem los te maken. Maar op 60 meter diepte bestaan geen ideale omstandigheden. Drozd probeerde zich, met behulp van zijn mes zelf los te snijden. Dat resulteerde erin dat zijn drysuit onder druk kwam te staan, lucht verloor en Drozd begon te dalen. Met dat dalen begon de gevreesde duikersroes waardoor het rationele handelen steeds verder onder druk kwam te staan. Toch wist hij zich te bevrijden en zijn partners zwommen naar hem toe omdat ze zagen dat hij problemen had. In zijn roes hijgde hij abusievelijk de kleine reserve fles leeg in plaats van rustig van zijn primaire flessen gebruik te maken. Toen die lucht was verbruikt sloeg de totale paniek toe en verkeerde hij blijkbaar in de waan dat hij helemaal niet meer over lucht beschikte. Zijn partners zagen hem wilde bewegingen maken en keken verbijsterd toe dat hij de goede ademautomaat, die hem had kunnen redden, van zich af gooide. Het laatste wat ze van hem zagen was dat hij langzaam wegzonk met intacte apparatuur op zijn rug. Zijn lichaam is nooit terug gevonden.”
Via het wereldje kreeg John Chatterton een berichtje dat voor de kust van New Jersey een obstakel lag dat best eens een U-boot zou kunnen zijn. Het vreemde was dat in de handboeken en logs niks was te vinden over een Duitse duikboot die zo dicht bij de Amerikaanse kust vernietigd was. De Amerikanen hielden wel rekening met U-boten en hadden grote stalen netten voor de havenmonden in het water om ze te weren, maar zelden werd er eentje gespot en gevechten vonden er in die najaren nauwelijks plaats onder de Amerikaanse kust. De fanatieke Chatterton besloot de locatie geheim te houden en met wat vrienden, allemaal hardcore wrakduikers een oriënterende afdaling te maken. Ondanks het feit dat er volgens de officiële documenten geen U-boot kon liggen. Chatterton ging af op zijn intuïtie en die had hem zelden in de steek gelaten. Er lag een wrak, onmiskenbaar dat van een U-boot, maar welke, en hoe was hij daar op de zeebodem beland? Chatterton vermoedde dat het om een U-505 ging. In een museum vond hij een intact exemplaar en de perfectionist nam, tot verbazing van de suppoosten die hem soms wegstuurden omdat hij te lang naar een onderdeel staarde, elk detail in zich op, elke hoek, elke buis en elke nis werd in kaart gebracht. Zo maakte Chatterton in zijn geest een kaart die onder water dienst deed.
Voor de tweede duik had zich een groter team ingeschreven. Chatterton had de leiding. Hij dook als eerste, zwom met een zicht van zeven meter, een paar keer langs het wrak om alle beschadigingen en uiterlijke kentekens in zich op te nemen. Een minder ervaren duiker zou misschien enthousiast naar binnen zijn gegaan, maar Chatterton liet zich niet verleiden. Hij werkte nu onder water aan zijn mentale geografie.Toen zijn tijd om was steeg hij langzaam op naar de wateroppervlakte. Langzaam, omdat te snel stijgen vanaf een diepte van 70 meter caissonziekte veroorzaakt. Koolzuur in het bloed begint dan, net als koolzuur in een zojuist opengemaakte fles cola te borrelen. Caissonziekte veroorzaakt helse pijnen en meestal overleeft degene die het overkomt het niet. Daarom zorgen duikers ervoor dat ze onderweg, via lijnen extra perslucht kunnen innemen zodat ze langzaam omhoog kunnen. Terwijl Chatterton aan zijn decompressie begon daalden twee andere duikers, waaronder de niet bijzonder vaardige, maar wel erg enthousiaste Steve Feldman, die in het dagelijks leven werkzaam was bij CBS, werk deed dat hij saai vond en daarom zijn thrill zocht in het wrakduiken. Net als zijn vriend Robert Sibinski, die meer ervaring had. In dat wereldje wordt niet veel gevraagd. In feite mag iedereen die betaalt mee. Desnoods zorgt de kapitein voor een outfit, want hij moet ervan leven. Beide mannen speurden tussen de wrakstukken op de bodem op zoek naar materiaal dat identificatie mogelijk kon maken. Zoals buizen of apparatuur met een serienummer, naamplaatjes of kenmerkende onderdelen die typisch voor de U-505 waren. Sibinski vond een buis, waarop hij een serienummer meende te zien. De mannen zouden 14 minuten onder water blijven: dan rustig de decompressietocht naar boven maken. Sibinski zag tijdens de dertiende minuut dat Feldman nog steeds fanatiek op zoek was naar materiaal. Toen hij ongeduldig nog eens in Feldman’s richting keek zag hij dat er geen luchtbellen uit Feldman’s automaat borrelden. Sibinski zwom naar hen toe, zijn eigen leven op het spel zettend. Feldman had de luchtautomaat naast zijn masker hangen en staarde wezenloos voor zich uit. Bij Sibinski begon het oorsuizen, één van de eerste verschijnselen van de stikstofroes. De pogingen om Feldman’s automaat weer in zijn mond te krijgen zorgden alleen maar dat ook Sibinski’s hoeveelheid zuurstof snel slonk. Wanhopig probeerde hij Feldman mee naar boven te slepen. De kans dat een duiker op grotere hoogte weer rationeel gaat handelen is niet ondenkbaar en aan die laatste strohalm klampte Sibinski zich vast. Hij kón het gewoon niet opbrengen om zijn vriend met intacte apparatuur te laten verdrinken. Langs het ankertouw zeulde hij Feldman een tiental meters mee omhoog, maar het was onbegonnen werk. De stroom werd sterker en Sibinski had nu al zijn kracht en denkvermogen (aangetast door stikstof) nodig om er zelf levend uit te komen. Het laatste wat Sibinski onder water deed was een lijn bevestigen tussen Feldman en het ankertouw. Zodat zijn, inmiddels dode buddy een fatsoenlijke begrafenis zou krijgen in plaats van een anoniem zeemansgraf. Maar in zijn roes had hij Feldman helemaal niet goed vast gemaakt. Maanden later werd zijn lijk gevonden. Maar Feldman’s plek werd snel opgevuld want er waren liefhebbers genoeg die mee wilden doen om het geheim van de U-505 te ontrafelen. Richie Kohler, even fanatiek als Chatterton en een icoon in het wrakduiken was de man die het nu met Chatterton wilde klaren. Ze hadden zich altijd concurrenten gevoeld en de eerste dagen verliep hun communicatie allerminst vriendelijk. Maar op grond van wederzijds respect ontstond er snel een band tussen deze twee waaghalzen van de oceaanbodem. Ze ondernamen verscheidene duiken met verschillende teams, wisten veel naar boven te halen, maar de echte identiteit van het wrak bleef vooralsnog geheim. Bovendien werd Chris Rouse, een onervaren teamlid het volgende slachtoffer van caissonziekte. Het zag er naar uit dat de operatie helemaal moest worden afgeblazen. Rouse kwam veel te snel boven, na te lang beneden te zijn geweest. Op het dek leefde hij nog en was hij helder, maar na enkele minuten manifesteerde zich een helse pijn (Rouse vroeg in alle oprechtheid of ze hem dood wilden schieten..) en overleed. Intussen gingen Kohler en Chatterton door met zoeken in de archieven en met duiken. Na veel speurwerk en aan de hand van brokstukken kwamen ze er achter dat het waarschijnlijk om de U-168 ging, een boot die volgens de officiële documenten bij Gibraltar tot zinken was gebracht. Maar die conclusie bleek te voorbarig. Chatterton bleef twijfelen en dook door. Net zolang tot hij wél een plaatje met een nummer als identificatie vond. En dat wees uit dat het om de U-869 ging, een boot die bekend stond als ‘Hitler’s lost sub’. Wat die boot daar nou bij de Amerikaanse kust deed is in nog steeds onduidelijk. Hoe hij aan zijn einde is gekomen staat vast met een grote mate van waarschijnlijkheid. De boot heeft een torpedo afgeschoten, reden onbekend, die gevoelig was voor geluid. Naar alle waarschijnlijkheid heeft die torpedo de boot die hem afvuurde als doel gezocht, met als gevolg dat de bemanning zichzelf abusievelijk naar de bodem schoot. Het hele verhaal over Hitler’s lost sub is te lezen in ‘Schaduwduikers’ van Robert Kurson dat pas verscheen bij uitgeverij Luitingh. Het geeft een spannend en intiem verslag van zowel de speurtocht op de bodem van de zee als de speurtocht in de archieven. Voor de achtergrond van de U-boot-oorlog is gebruik gemaakt van ‘De slag om de Atlantische Oceaan’ van Costello en Hughes, uitgegeven door De Boer Maritiem en informatie over Hess is onder meer te vinden in de factionthriller ‘De dubbelganger’ van Tomas Ross (uitgeverij Cargo). Kohler en Chatterton hebben de Duiste familieleden de locatie van hun nabestaanden kunnen vertellen. Het is hun in dank afgenomen.
F.W.