Avonturen met een zwarte rand
Apocalpypse Now van Coppola is zo’n film die geen nadere toelichting vraagt. Een monument, een trip op celluloid. We hebben het nu niet over de gecoupeerde versie die bij Blokker in de schappen lag, of over de langere versie die regisseur Coppola een paar jaar geleden uitbracht. Het gaat om het oorspronkelijke raamwerk van de film. Die speelt zich af in Vietnam. In werkelijkheid filmde Coppola op de Filipijnen, want in 1979 was de verhouding tussen Amerika en Vietnam nog te gespannen voor een dergelijke samenwerking. Het verhaal is schijnbaar eenvoudig: in een patrouilleboot zakt een aantal soldaten een rivier af, op zoek naar een dolgedraaide bevelhebber die Kurtz heet. Na een aantal dagen is er niks meer dan die verzengende jungle. De mannen hebben nauwelijks contact met de werkelijkheid, waardoor het geheel een hallucinogeen karakter krijgt. De bemanning, inmiddels paranoia, schiet op alles wat beweegt. Vriend of vijand, voor de patrouilleboot is iedereen Charlie. De apotheose is na de Walküreklanken van Wagner en I love the smell of naplam in the morning, bedrieglijk sereen. Kurtz wordt na de helse tocht gevonden. Hij heeft in de jungle zijn eigen, macaber, rijk gesticht. De grenspalen zijn afgetopt met hoofden, Kurtz is koning van een dodenrijk en sterft nadat hij zijn laatste woorden “The horror, the horror,” heeft uitgesproken. “Mistah Kurtz is dead,” schrijft Joseph Conrad in Heart of Darkness, de korte roman die de basis vormde voor een van de meest epische films uit de geschiedenis. Heart of Darkness, werd in eind negentiende eeuw in drie episodes geschreven. Geen wonder dat Coppola juist dit beklemmende boek als basis nam voor zijn film.
Autobiografisch
Allereerst iets over Joseph Conrad, een man die welhaast meerdere levens heeft geleid. Conrad was geen Brit, zoals zijn naam doet vermoeden. Hij werd geboren in de Oekraïne, zijn ouders waren Pools. Omdat ze politiek actief waren, het was de aanloop naar de Russische revolutie, werd Jozef Teodor Konrad Korzeniowski, zijn echte naam, als zoon van ballingen geboren. De kiem van de rusteloosheid die hem zijn hele leven zou achtervolgen, was daarmee gelegd. Jozef’ moedertaal was Pools. Als kind sprak hij geen woord Engels. Toen zijn ouders kort na elkaar stierven, nam een oom de honneurs waar. De jongen kreeg wat onderwijs, maar zijn ambitie was de zee. Hij vertrok naar Marseille toen hij twintig was en monsterde aan op een Frans schip. Dat was in 1877. In 1912 schreef hij zijn herinneringen aan die jaren op in The Mirror Of The Sea, a Personal Record. Een meeslepend boek dat op de plank van elke zeezeiler staat. In 1878 hield Conrad de Franse vloot voor gezien en monsterde hij aan op een Engels schip. Hij werd een serieuze zeeman, leerde snel de Engelse taal, was binnen jaar bootsman en liet zich en passant naturaliseren tot Brit. De onuitsprekelijke Poolse naam werd kort en duidelijk: Joseph Conrad. Hij gaat varen, eerst onder de mast en later ervoor. Turbulente jaren voor Conrad. Hij lijdt een paar keer schipbreuk, raakt betrokken bij een vuurgevecht –de kogelwond die hij daarbij opliep wordt ook wel geduid als een zelfmoordpoging, maar het fijne daarvan heeft de veelschrijver Conrad nooit uit de doeken gedaan. Voor de mast maakt hij ook enkele reizen als smokkelaar. Het geluk was met deze avonturier: hij werd niet gepakt. In 1886 is hij inmiddels opgeklommen tot kapitein en maakt hij verschillende reizen naar de ‘gordel van smaragd.’ In 1895 schrijft hij –in het Engels- daarover een roman die Almayer’s Folly heet.
Almayer is Conrads verbastering van de naam van een Hollandse koopman. De man woont al zo’n vijfentwintig jaar op een eiland en heeft nauwelijks een menswaardig bestaan. Hij is getrouwd met een Maleisische die hem haat. Als vlucht voor z’n misère trekt hij zich terug in een zelfgeconstrueerde schijnwereld, waarin alleen hij en z’n dochter Nina geloven. Uiteindelijk ziet ook zij de echte realiteit en dat betekent de aanzet tot de volledige destructie van Almayer en z’n wereld. Een deprimerend boek waarin de schaduw van het latere Heart of Darkness al vooruitgeworpen is. Schitterend geschreven, maar echt vrolijk stemt het niet.
De Congo
In 1890 laat Conrad de zee voor wat hij is, en vaart hij met een rivierboot de Congo af om een zieke handelsagent op te halen. De tocht blijkt zwaarder dan alle zeereizen die hij daarvoor maakte. Conrad wordt geconfronteerd met een onbarmhartig harde natuur, hitte, ziekten en de kracht van het ondoordringbare oerwoud. De handelsagent overlijdt op de terugweg, Conrad zelf wordt zo ziek, dat hij het varen eraan moet geven. Het idee voor Heart of Darkness (1902) was geboren. Conrad werd gegrepen door de tegenstelling tussen de ’beschaafde’ en de ‘onbeschaafde’ wereld. De handelsagent verandert in Kurtz. Een blanke kolonist die ergens in de jungle de wet van het geweer laat gelden en zijn imperium markeert met de hoofden van ‘wilden’ op de grenspalen. Het is de blanke Kurtz die de jungle met brute kracht wil beheersen en daarin lijkt te slagen. Alleen zijn wil is wet en wie hij kan gebruiken spaart hij, de rest wordt slachtoffer van zijn schrikbewind. Uiteindelijk is het de woeste natuur die het laatste woord heeft. Als Kurtz aan boord stapt, op weg naar de beschaving, mompelt hij, naar zijn imperium kijkend: “The horror, the horror.” Het enige moment van zelfreflectie dat deze ‘wilde’ ooit heeft laten blijken. Of misschien was het niet eens reflectie, maar angst. Koning en demon haalden de bewoonde wereld niet.
Metafoor
Het verhaal wordt ook wel gezien als een metafoor. Wat niet wegneemt dat de verzengend indringende tocht langs de Congo voor Conrad realiteit is geweest. Kurtz was fantasie, maar misschien toch realistisch als we hem zien als symbool voor het brengen van ‘westerse’ waarden, of een zoektocht naar de ‘graal ’van het onbewuste. In Apocalypse Now heeft Coppola de tocht van Conrad overgezet naar Vietnam. Marlon Brando speelt Kurtz. Zijn monoloog is langer dan die van Conrad’s Kurtz. Maar ook Brando eindigt met “The horror, the horror.” Maar die literaire uitleg is in feite overbodig. Heart of Darkness kan heel goed gelezen worden als een van de meest tragische en avontuurlijke reisverslagen ooit. Ook zonder Coppola’s beelden heeft dit tijdloze meesterwerk een hallucinogeen effect.
Conrad scheef een memorabel aantal boeken en verhalen.
We doen een greep:
The nigger of the Narcissus, over ziekte en lijden van een zwarte matroos tussen een blanke bemanning.
Lord Jim, het tragische verhaal van een man die een inschattingsfout maakt met een schip vol pelgrims, zijn zelfrespect verliest en vergeefs blijft vechten voor eerherstel.
Typhoon Het meest adembenemende verhaal over storm op zee…
The secret agent, een soort van thriller over een (echt gebeurde) aanslag op het observatorium in Greenwich. Door Hitchcock verfilmd. Alleen is de dader bij Conrad een zwakzinnige en bij Hitchcock een kind.
Nostromo is een indrukwekkend epos over een revolutie, ergens in Zuid Amerika.
Joseph Conrad, de Pool die Britser schreef dan Brits en die taal pas als volwassene onder de knie kreeg stief in 1924. Vrijwel al zijn boeken zijn nog in druk. Hoewel hij aan depressies leed weerhield dat hem er niet van om ook optimistische boeken te schrijven. Vooral ziijn korte verhalen zijn aanraders voor de beginnende Conrad addicts.
F.W.
F.W.
